ŹRÓDŁA   HISTORYCZNE

ZASADY PRACY ZE ŹRÓDŁEM

1. KLASYFIKACJA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH.
          

Współczesna dydaktyka historii za źródło historyczne pojmuje wszystko, co pozwala historykowi czerpać informacje o przeszłości. Wynika stąd, że każdy zachowany ślad przeszłości, czy to bardzo odległej, czy też najnowszej, będzie cennym źródłem informacji dla badacza. Z uwagi na bogactwo źródeł historycznych należy je podzielić na określone rodzaje bądź typy. Ze względu na potrzeby współczesnej polskiej dydaktyki źródła najczęściej dzieli się na pisane i niepisane.
Źródła historyczne pisane dodatkowo dzieli się na:

• źródła aktowe,

• źródła opisowe,

Do źródeł aktowych zaliczyć należy min.

• traktaty międzynarodowe /umowy, konwencje, porozumienia, dokument rozejmowe i pokojowe, statuty organizacji międzynarodowych, rezolucje, deklaracje międzynarodowe itp./.

• konstytucje państwowe,

• zbiory praw /kodeksy, kapitularze, statuty, dekrety/,

• dokumenty ustanawiane przez parlamenty /ustawy i uchwały sejmowe, konstytucje sejmowe, nowelizacje praw, oświadczenia i petycje parlamentarne itp./,

• rozporządzenia władców i władz centralnych /manifesty, memoriały, uniwersały, przywileje stanowe, ukazy, zarządzenia, noty, obwieszczenia itp./,

• programy i statuty partii politycznych,

• akta sądowe i policyjne /wyroki sądowe, raporty policyjne, meldunki, zawiadomienia, rejestry, akta spraw itp./,

Z kolei do źródeł opisowych przynależą min.:

• historiografia /kroniki, roczniki, prace historyczne, traktaty i rozprawy polityczne, żywoty/,

• memuarystyka /pamiętniki, wspomnienia, relacje z podróży, diariusze z wypraw, dzienniki/,

• epistolografia /listy prywatne, otwarte, korespondencja rodzinna, listy miłosne, korespondencja służbowa, listy tajne i propagandowe/,

• prasa /artykuły prasowe, druki ulotne, czasopisma, notki prasowe, komunikaty, doniesienia korespondentów, prasa fachowa - ekonomiczna, bankowa, filmowa etc., karykatura prasowa, gazety satyryczne/,

• statystyka /dane statystyczne, spisy ludności, wskaźniki rozwoju gospodarczego, szacunki procentowe/,

• literatura /powieści, opowiadania, nowele, wiersze i poematy, fraszki, pieśni i piosenki, eseje i studia literackie itp./,

• kartografia /mapy, szkice sytuacyjne, plany miast i regionów, układy przestrzenne miast, dzielnic i wsi, plany bitew i operacji wojskowych, układy szlaków komunikacyjnych itp./,

• inne /bilety wizytowe, zaproszenia, reklamy i szyldy, nekrologi, bilety kolejowe, druki jubileuszowe/.

Jeśli chodzi o źródła niepisane, to zaliczamy do nich wszelki pozostałości czasów minionych występujące w postaci wytworów człowieka, jednak nie w formie opisowej. Mogą to być na przykład:

• materiały ikonograficzne /obrazy, rzeźby, ryciny, ilustracje itp./,

• zabytki architektoniczne /kościoły, zamki, budynki mieszkalne, dworce, zajazdy, dworki szlacheckie, itp./,

• przedmioty codziennego użytku /naczynia kuchenne, wyposażenia mieszkań, przedmioty codziennego użytku/,

• materiały numizmatyczne i filatelistyczne,

• broń,

• narzędzia pracy,

• materiały fotograficzne i filmowe /kroniki i reportaże filmowe, zdjęcia, negatywy/,

• nagrania foniczne na taśmie magnetofonowej.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że wiele materiałów źródłowych można zaklasyfikować jednocześnie do kilku kategorii, w zależności od tego, w jakim celu chcemy się nimi posłużyć i na co zwrócić uwagę. Przykładowo, prezentując zabytkową mapę pod względem treściowym uznamy ją za źródło pisane, ale gdy tę samą mapę będziemy poznawać ze względu na sposób wykonania i technikę sporządzania informacji kartograficznej, potraktujemy ją jako źródło niepisane. Również egzemplarz gazety z XIX wieku uznamy za materiał pisany jeśli interesować będzie nas treść, warstwa informacyjna, ale jednocześnie za źródło niepisane jeśli zechcemy rozpatrywać go pod względem materiałowym i kompozycyjnym /np. z jakiego rodzaju papieru został sporządzony, jaki ma format, wielkość liter, układ czcionek itd./.

Trzeba powiadomić ich, że niezależnie od typu, praca nad źródłem powinna polegać na:
.    określeniu z jakiego rodzaju źródłem uczniowie mają do czynienia, kiedy powstało i kto jest jego autorem. Niezbędnym wydaje się w tym miejscu postawienie takich pytań jak: kim był autor ? jaki jest jego związek z opisywanymi faktami ? Czy znał prawdę, mógł i chciał ją przekazać ? Jeśli prawda nie została przekazana, to dlaczego było to niemożliwe ?
.    odczytaniu źródła oraz dokonaniu jego analizy i krytyki. Analizując zawartość materiału należy też zwrócić uwagę na konstrukcję źródła, jego język, styl narracji i ogólną wymowę. Ważne jest również oddzielenie analizy tekstowej od interpretacji. Dokonując krytyki źródła nie wystarczy tylko zapytać o to, co i gdzie znajduje się w tekście ? Należy również spytać: co z tego wynika ? Jaki był tego cel ? O czym to świadczy ? itd. Elementarny rozbiór treści materiału nie może li tylko ograniczać się do zapytania o to, np. gdzie w tekście jest mowa o tym bądź o tamtym. Analiza wewnętrzna źródła powinna być czynnością złożoną, o większym ładunku intelektualnym niż się to pozornie wydaje.
.    usystematyzowaniu uzyskanych informacji. Uporządkuje to zdobyte w czasie pracy informacje, a także pozwoli zastanowić się nad stopniem przydatności i wartości konkretnego materiału źródłowego podczas poznawania kolejnych zagadnień historycznych.
.    konfrontacji informacji pochodzących z analizy źródła historycznego z podręcznikiem i innymi źródłami wiedzy historycznej. Dzięki temu uczeń zapozna się ze sposobami wnioskowania historycznego i trybem uogólnień w procesie badawczym. Możliwe będzie też porównanie różnych źródeł dotyczących tego samego zagadnienia, zhierarchizowanie ich i ustalenie przyczyn ewentualnych przyczyn i niezgodności.
.    uogólnieniu wniosków płynących z analizy źródła w kontekście wiedzy historycznej uzyskanej z podręcznika i literatury uzupełniającej.
Metoda pracy ze źródłem historycznym powinna być stopniowo rozbudowywana i wzbogacana o pytania i zadania o coraz większym stopniu trudności. Początkowo praca może dotyczyć materiałów łatwych i przystępnych, których odczytanie i interpretacja nie przysporzą większych trudności i zachęcą do twórczej pracy. Dopiero po pewnym czasie możliwe jest wprowadzanie materiałów trudniejszych, zarówno konstrukcyjnie jak i treściowo. Również ilość tekstów może stopniowo ulegać zwiększeniu, tak aby kilka źródeł dotyczyło jednego zagadnienia bądź postaci historycznej. Zastosowanie od razu tekstu rozbudowanego, napisanego trudnym, urzędowym lub prawniczym językiem /np. konstytucja, umowa międzynarodowa, traktat/, tylko zniechęci ucznia do analizy i wywoła w nim uczucie niechęci do pracy ze źródłem. Nauczyciel musi też pamiętać, by teksty były podczas tych czynności dostępne bezpośrednio każdemu uczniowi. Tekst źródłowy należy przeczytać głośno i wyraźnie, wyjaśniając wszelkie wątpliwości językowe i wprowadzając wszelkie konieczne do pełnego zrozumienia treści przez uczniów uzupełnienia. Jeżeli wśród analizujących pojawią się odmienne interpretacje i oceny dotyczące zjawisk lub postaci występujących w tekstach, nauczyciel powinien czuwać nad przebiegiem dyskusji, a następnie podsumować ją.
     Niewątpliwie istotną sprawą jest dobór źródeł. Należy starać się, aby były one charakterystyczne dla omawianej epoki. Toteż podczas lekcji dotyczących średniowiecza najlepiej jest sięgać do kronik, kapitularzy, roczników, żywotów świętych, aktów lokacyjnych, statutów cechowych, dekretów soborowych i synodalnych czy aktów fundacyjnych. Przy omawianiu czasów nowożytnych bazę źródłową można rozszerzyć o listy i pamiętniki, relacje z podróży, traktaty międzynarodowe, przywileje stanowe, konstytucje sejmowe i traktaty filozoficzne. Podczas pracy na historią XIX wieku należy skorzystać z materiałów prasowych, konstytucji państwowych, programów partii politycznych, karykatury politycznej, danych statystycznych czy fotografii. Dzieje XX wieku rozszerzają dodatkowo pulę dotychczasowych typów źródeł wzbogacając to wszystko jeszcze o nagrania foniczne i obrazowe.
Materiały źródłowe stosowane na lekcjach powinny mieć odpowiednią objętość, dobrze jeżeli jest ona dostosowana do typu materiału - im trudniejsze źródło, tym jego rozmiary powinny być mniejsze. Czytanie trudnego tekstu nie może zbytnio męczyć ucznia, gdyż odbije się to negatywnie na jego sprawności podczas analizy i krytyki źródła.